Nowoczesne i tradycyjne metody druku w walce z fałszerstwem banknotów

Zastanawialiście się kiedyś, co sprawia, że są tak trudne do sfałszowania? Sekret leży w umiejętnym połączeniu specjalnych materiałów i technik drukowania. Dowiedz się więcej o tym, jak zaawansowane metody druku na banknotach może zapobiegać fałszerstwu i jak projektanci wykorzystują symbole swoich krajów, by chronić walutę.

Nowoczesne i tradycyjne metody druku w walce z fałszerstwem banknotów

Fałszerstwo waluty to problem, który ma poważne konsekwencje nie tylko dla skarbu państwa, ale także dla bezpieczeństwa kraju i jego obywateli. Kraje na całym świecie nie szczędzą środków na opracowanie i doskonalenie zabezpieczeń przed fałszerstwem i unikalnych wzorów, które są niezwykle trudne do podrobienia. Istotną rolę w przeciwdziałaniu fałszerstwu mają techniki drukowania i materiały, które wykorzystuje się przy produkcji banknotów.

Choć szczegóły procesów produkcji i receptury papieru stanowią ściśle chroniony sekret, rząd i wytwórnie papierów wartościowych podają do wiadomości obowiązujące wzory i część informacji o wykorzystywanych metodach druku, także aby ułatwić rozpoznawanie fałszywek. Oto co wiemy o drukowaniu banknotów.

Krótka historia banknotów i fałszerstwa

Papierowe pieniądze mają bogatą historię, która rozpoczęła się w Chinach ok. VII wieku naszej ery. Pierwsze papierowe noty funkcjonowały raczej jako weksle bankowe, które uprawniały do wypłacenia określonej kwoty w monetach w innym mieście. Były nazywane “latającymi pieniędzmi”, jako że jakby “przelatywały” przodem, zanim kupiec dotarł do następnego punktu trasy. To ułatwiało handel wędrownym kupcom, którzy dotychczas musieli przewozić ze sobą dużą ilość ciężkich monet. Weksle zmniejszały obciążenie karawany, a zarazem ograniczały zagrożenie ze strony rabusiów. Banknoty jako równorzędny środek płatniczy do użytku weszły w IX wieku, a do XII wieku rozpowszechniły się w całych Chinach. Do Europy wiadomość o papierowych pieniądzach przywiózł Marco Polo, wenecki kupiec i podróżnik, który żył w na przełomie XIII i XIV wieku. Pierwsze europejskie banknoty pojawiły się jednak dopiero w XVII wieku. Rzadko, zazwyczaj w charakterze not kolekcjonerskich, wydawane były banknoty na jedwabiu, skórze czy drewnie, ale papier przyjął się jako substrat do wyrobu banknotów w powszechnym obiegu. W Polsce pierwsze papierowe pieniądze zostały wyemitowane w 1794 roku przez Dyrekcję Biletów Skarbowych, w nominałach 5, 10, 25, 50, 100, 500 i 1000 złotych. 

Fałszerstwo jest częścią historii pieniądza od początków handlu i sięga czasów przed wprowadzeniem papierowych pieniędzy. Wraz z rozpowszechnieniem się papierowych banknotów skala problemu wzrosła, co poskutkowało wprowadzeniem pierwszych zabezpieczeń, jak znaki wodne czy ramki z drutu wszywane w papier. W XX wieku rozwój technologii komputerów i drukarek wymusił wprowadzenie na całym świecie bardziej złożonych systemów zabezpieczeń, polegających na połączeniu kilku technik. Zabezpieczenie przed fałszerstwem jest tym ważniejsze, że obecnie funkcjonujące waluty papierowe to pieniądze fiducjarne - niemające oparcia w dobrach materialnych, a o jej wartości decyduje monopol i ścisłe obostrzenia prawne.

Drukowanie banknotów - spotkanie historii i nowoczesnej techniki

Pierwsze banknoty były drukowane w całości techniką wklęsłodruku, z matryc drewnianych lub metalowych. To skutkowało drukiem tylko na jednej stronie banknotu. Niezamierzoną konsekwencją takiego druku była podatność na fałszowanie. Obecnie, główną techniką druku wykorzystywaną w produkcji banknotów jest offset, który pozwala na drukowanie jednocześnie na obu stronach wstęgi. Wklęsłodruk czy sitodruk dalej są stosowane do nanoszenia specjalnych tuszów i zabezpieczeń, które utrudniają fałszowanie. 

Zabezpieczenia na banknotach nie mają jednak wyłącznie praktycznego charakteru - stanowią także swego rodzaju wizytówkę państwa. Projektanci banknotów czerpią inspirację z kultury i historii swoich krajów, łącząc bezpieczeństwo z narodową dumą. Elementy graficzne odnoszące się do tożsamości narodowej są włączone do projektu banknotu jako trudne do podrobienia znaki wodne, specjalne nadruki z metalicznymi lub zmieniającymi kolor farbami optycznymi, lub obrazy recto-verso. 

Na obecnie stosowanych polskich banknotach widnieją podobizny królów polskich. Są to:

• Mieszko I (banknot 10 zł)
• Bolesław I Chrobry (banknot 20 zł)
• Kazimierz III Wielki (nominał 50 zł)
• Zygmunt I Stary (nominał 200 zł)
• Jan III Sobieski (na banknocie 500 zł, wprowadzonym w 2017 roku)

Portrety znamienitych osobistości z historii kraju to częsty motyw w projektach banknotów. Design indonezyjskich rupii zawiera portrety Narodowych Bohaterów Indonezji, co jest najwyższym tytułem, jaki może otrzymać pośmiertnie obywatel za szczególne zasługi. Australijskie dolary, pierwsze na świecie pieniądze polimerowe, noszą podobizny zasłużonych twórców i pionierów takich jak aborygeński pisarz David Unaipon czy legendarna businesswoman Mary Reibey. Na amerykańskich banknotach dolarowych widnieją wizerunki ojców założycieli i wybitnych polityków, którzy ukształtowali kraj, zaś na rewersie znajduje się charakterystyczne budynki, takie jak Mauzoleum Abrahama Lincolna, Budynek Ministerstwa Skarbu w Washington DC czy Biały Dom, oraz Wielka Pieczęć Stanów Zjednoczonych. Motywy architektoniczne, odnoszące się do różnych stylów: romańskiego, gotyku, renesansu, baroku i rokoko czy architektury 19-wiecznej występują także na banknotach Euro, używanych w Unii Europejskiej. 

W projektach banknotów często wykorzystywane są też symbole kojarzące się z danym krajem, takie jak kwiaty i rośliny czy ptaki i inne zwierzęta. Mogą być mniejszą częścią projektu lub znajdować się w jego centrum, tak jak na dolarach bermudzkich, na których widnieją kolorowe ryciny ptaków i ryb, czy dolarach Fiji, na których uwieczniona jest endemiczna fauna i flora: ptaki, ryby, kwiaty i owady.

Rodzaje i metody druku współczesnych banknotów

Współczesne banknoty dzielą się na pieniądze papierowe - takie, jakich powszechnie używa się w Polsce - oraz banknoty polimerowe, które stosowane są głównie w krajach o gorącym, wilgotnym klimacie. Polska Wytwórnia Papierów Wartościowych, która odpowiada za drukowanie banknotów, a także praw jazdy i dowodów osobistych w Polsce, produkuje zarówno banknoty papierowe do zwykłego obiegu jak i polimerowe, kolekcjonerskie. W obu rodzajach banknotów stosuje się różne zabezpieczenia i techniki druku. 

Banknoty papierowe

Papier, z którego wykonywane są banknoty, różni się od tego, którego używamy do drukowania czy pisania. Papier do druku banknotów ma specjalną strukturę, która może zawierać włókna tekstylne, takie jak len, a zamiast wody w produkcji nasączony jest alkoholem poliwinylowym czy żelatyną. Nie zawiera też związków, które sprawiają, że zwykły papier reaguje na światło UV na całej powierzchni - aby zabezpieczenia nadrukowane na banknocie specjalnym tuszem UV były lepiej widoczne. Charakteryzują się wyrafinowanymi zabezpieczeniami.

Techniki druku i materiały używane w ich produkcji to:

• druk wklęsły (staloryt) - sprawia, że powierzchnia banknotu w elementach takich jak  portret, godło, wartości nominału, oznaczenie dla niewidomych czy nazwa emitenta jest lekko wypukła, co można wyczuć opuszkami palców,
• tusze UV - specjalne tusze, widoczne tylko pod światłem UV są wykorzystywane w mikrodruku (napisach wykonanych niezwykle drobną czcionką, którą można odczytać pod lupą) i dodatkowych elementach graficznych,
• tarba optyczna - zmieniająca kolor w zależności od tego, pod jakim kątem spoglądamy na banknot, nakładaną metodą druku sitowego,
• zabezpieczenie recto-verso - element graficzny podzielony na dwie części, nadrukowane na odwrotnych stronach banknotu, dopasowane w taki sposób, by kompletny rysunek był widoczny pod światło,
• nitka zabezpieczająca - wprawiona w strukturę papieru, widoczna pod światło ciemna linia, na której widoczny jest nominał banknotu i skrót zł,
• znaki wodne - wzór uzyskany przez kontrolowanie gęstości samego papieru, widoczny pod światło, nie jest drukowany ani wytłaczane.

Banknoty polimerowe

Banknoty wykonane na podłożu polimerowym są znacznie bardziej wytrzymałe. Dzięki temu mogą zostać w cyrkulacji dłużej, dzięki czemu mają mniejszy negatywny wpływ na środowisko. Banknoty polimerowe wykorzystują podobne zabezpieczenia co banknoty papierowe, w tym druk wklęsły, nadruk widoczny pod wpływem promieni UV czy tusze zmieniające kolor w zależności od kąta padania światła. Jednym z najpopularniejszych polimerów do drukowania banknotów, wykorzystywanym także w Polsce jest GUARDIAN, który pozwala na zastosowanie dodatkowych, unikalnych zabezpieczeń, takich jak:

• Okienko (pełne lub jednostronne, z ramkami lub bez) -  część banknotu, która jest przeźroczysta z obu lub z jednej strony. Kształt okienka zależy od projektu banknotu. W okienku mogą zostać umieszczone inne zabezpieczenia,
• Portret lub symbol w przezroczystym okienku - druk z tuszami zmieniającymi kolor, lub z bardzo bogatymi przejściami tonalnymi, trudnymi do odtworzenia przez fałszerzy z użyciem tuszy dostępnych na rynku,
• Druk perłowy - niewidoczny pod niektórymi kątami,
• Efekty ruchu - zaawansowany efekt, widoczny gołym okiem, tworzący iluzję ruchu: przepływu, obracania, powiększania się i zmniejszania elementów graficznych w polu na banknocie pod różnymi kątami i przy obracaniu banknotu.

Projekty banknotów są stale doskonalone, aby zapewnić jak największą stabilność rynku i waluty. Zarazem druk banknotów promuje rozwój nowych rozwiązań i technologii w branży drukowania i inspiruje do przekraczania limitów tego, co wydaje się możliwe z wykorzystaniem takich materiałów jak tusz czy tradycyjnych technik jak wklęsłodruk. Nawet najbardziej zaawansowane technologie nie są jednak w stanie całkowicie zapobiec próbom fałszerstwa, co oznacza że dopóki fizyczna waluta jest w cyrkulacji na świecie, będziemy świadkami postępu w dziedzinie druku.